Người bán biết nhiều, người mua biết ít

Trên thế giới, có một số nước thì thị trường trái phiếu doanh nghiệp là thị trường vốn lớn ngang ngửa, thậm chí còn lớn hơn kênh huy động vốn qua ngân hàng, ví dụ như Mỹ hay Anh.

Nhưng đồng thời cũng có nhiều thị trường phát triển, kênh trái phiếu doanh nghiệp vẫn nhỏ hẹp và các nền kinh tế đó vẫn dựa trên tín dụng ngân hàng là chính như Đức, Ý, Tây Ban Nha, và nhất là những nền kinh tế mới nổi như Việt Nam.

Ở những nền kinh tế mà ngân hàng đóng vai trò chính trong cung cấp vốn, doanh nghiệp ít khi huy động vốn qua trái phiếu.

Nói như vậy để thấy, thật ra trái phiếu doanh nghiệp cũng chỉ là một công cụ để doanh nghiệp đi vay tiền, ở đây thay vì vay ngân hàng, thì vay trực tiếp từ người có tiền mặt, tức người mua trái phiếu.

Tuy nhiên, giao dịch này làm nảy sinh một vấn đề cốt lõi đã được kinh tế học quan tâm từ lâu. Đó là giữa người vay và người cho vay luôn có sự bất cân xứng thông tin.

Người vay biết rõ tình trạng tài chính của mình như thế nào, tình hình kinh doanh và mục tiêu sử dụng tiền thật của mình là gì. Trong khi người cho vay, nhất là các cá nhân chứ không phải tổ chức tài chính, gần như không có cách nào biết được những điều đó.

Ngân hàng thì có hệ thống chuyên gia đánh giá tín dụng và sự hỗ trợ của cả một nền tảng thông tin cứng (như các thông số tài chính) lẫn mềm (thông tin qua bạn hàng doanh nghiệp, ngân hàng đã cho doanh nghiệp vay, mối quan hệ của nhân viên tín dụng với doanh nghiệp...).

Hơn nữa, ngân hàng cũng có đội ngũ chuyên gia rành rẽ luật pháp và có thể cài cắm các điều khoản trong hợp đồng vay để bảo vệ các khoản cho vay của họ.

Còn với trái phiếu doanh nghiệp, người mua trái phiếu, đặc biệt là nhà đầu tư nhỏ lẻ, khó thể có những nguồn lực như ngân hàng để thu hẹp sự bất cân xứng về thông tin nói trên.

Nếu trái phiếu phát hành riêng lẻ (tức về nguyên tắc chỉ phát hành cho số ít nhà đầu tư, chứ không phải đại chúng), thì thông tin càng mù mờ.

Vì vậy mới tồn tại những định chế giảm rủi ro cho người mua trái phiếu như xếp hạng tín nhiệm, hợp đồng hoán đổi rủi ro vỡ nợ (CDS - hiểu nôm na là hợp đồng bảo hiểm, đền tiền cho người mua hợp đồng khi trái phiếu vỡ nợ), hay các quỹ đầu tư trái phiếu.

Công thức chung là mua trái phiếu có thể đi kèm mua bảo hiểm trái phiếu bị vỡ nợ, hoặc thay vì mua trực tiếp từ doanh nghiệp phát hành, thì đầu tư vào một quỹ trái phiếu, vốn sẽ có đủ nguồn lực để mua thay vì chỉ một, thì là nhiều loại trái phiếu khác nhau để đa dạng hóa rủi ro.

Tuy nhiên, tất cả những biện pháp hạn chế rủi ro đó đều không phải là giải pháp vạn năng. Hồi khủng hoảng tài chính 2007, thị trường CDS đã mất thanh khoản khi nhiều trái phiếu vỡ nợ quá, các công ty bán các hợp đồng này (bên nhận bảo hiểm) không thể thanh toán và chính họ cũng vỡ nợ, ảnh hưởng lên toàn bộ hệ thống tài chính.

Ngoài ra, các quỹ hưu trí mua trái phiếu chính phủ cũng có thể lâm vào tình trạng mất khả năng thanh toán trong ngắn hạn nếu các trái phiếu mất giá mạnh, khiến họ phải nộp thêm tiền vào tài khoản hoặc bị giải chấp trái phiếu như trong trường hợp của Anh gần đây, buộc ngân hàng trung ương phải ra thị trường can thiệp "không giới hạn" để bình ổn.

Khi các nhà đầu tư trái phiếu hoảng loạn, bán không suy nghĩ, bất kể trái phiếu tốt hay xấu, thì nhà nước cần can thiệp. Nếu không, một vài "tay chơi" quan trọng như công ty bảo hiểm lớn, quỹ hưu trí, ngân hàng lớn mà vỡ nợ do vấn đề thanh khoản thì có thể tạo ra hiệu ứng "vỡ nợ dắt dây", gây mất an toàn hệ thống tài chính.

Suy cho cùng, mọi thứ vẫn quay về hai chuyện. Một là bất cân xứng về thông tin giữa người đi vay (tổ chức phát hành) và người cho vay (trái chủ).

Hai là vấn đề niềm tin, mà vốn cũng là hệ quả của bất cân xứng thông tin. Khi người cho vay nghe đồn người đi vay sắp vỡ nợ, mà chính họ cũng chỉ biết lờ mờ về người đi vay, thì chuyện đầu tiên đương nhiên là cố gắng thu lại tiền bằng cách bán trái phiếu mình đang giữ ra càng nhanh càng tốt.

Nó tạo ra hiện tượng tháo chạy khỏi trái phiếu, bán cắt lỗ, như đang diễn ra ở một số nơi trên thị trường tài chính Việt Nam.